Przyjaciele i współpracownicy Petera Josepha Lennégo przygotowali w roku 1866 na pięćdziesięciolecie jego pracy jako twórcy ogrodów prezent w postaci wieńca ze złoconych liści laurowych z wygrawerowanymi nazwami najsłynniejszych założeń ogrodowych, przy których założeniu lub przebudowie uczestniczył. Na liściach wieńca, pomiędzy tak słynnymi założeniami jak Glienicke, Charlottenhof, Sanssouci – Marly, Ogród Sycylijski, Nowa oranżeria, Berlin Tiergarten Brühl, Babelsberg, Pfaueninsel czy Kőln – Flora wygrawerowano również nazwę Kamieniec, uznając tym jednocześnie założenia ogrodowe w rezydencji Marianny Orańskiej i Albrechta von Hohenzollerna w Kamieńcu za równoważne z największymi osiągnięciami sztuki ogrodowej Len.
Projekty założenia ogrodowego przy kamienieckim pałacu powstały w czasie pobytu Lenné w Kamieńcu od 15 do 17 lipca 1858 roku. Peter Joseph Lenné, od roku 1854 generalny dyrektor wszystkich królewskich ogrodów, założyciel „Landesbaumschule und Gärtner – Anstalt” w Berlinie oraz twórca większej części założeń parkowo – ogrodowych w Poczdamie i w Berlinie był wówczas u szczytu swojej sławy. Lenné opracował wiele projektów założeń pałacowo – ogrodowych wspólnie z Schinklem i zapewne dlatego długo po jego śmierci został wezwany do Kamieńca aby kontynuował dzieło Schinkla, uważanego przez młodego Albrechta za najwybitniejszego architekta Prus. W roku 1869 książę Albrecht junior zlecił Martiusowi rozszerzenie tarasowego założenia ogrodowego, które w tymże roku zostało opracowane przez Lenné.
Wszystkie plany dotyczące założenia ogrodowo – parkowego w Kamieńcu zaginęły w końcu ostatniej wojny wraz z całym archiwum budowlanym rezydencji kamienieckiej. Günther Grundmann w swojej pracy o Kamieńcu wydanej jeszcze przed zaginięciem kamienieckiego archiwum opublikował plan całości założenia ogrodowego oraz rysunek tarasów od strony doliny autorstwa Lenné przy współpracy z Martiusem. Wybitny badacz dzieła Lenné, Gerhard Hinz odkrył ostatnio niesygnowany ołówkowy szkic przedstawiający plan górnych partii założeń tarasowych ogrodów w Kamieńcu, że znakami wodnymi datującymi papier na rok 1856. Opublikował go w swojej pracy: „Peter Josepf Lenné. Das Gesamtwerk des Gartenarchitekten und Städteplaners”. Stwierdził także przy tym, że planami opublikowanymi przez Grudmanna: „ Z pozostałych partii parku nie zachowały się żadne plany”.
Poza wspomnianymi powyżej pracami Grudmanna i Hinzego, krótkie opisy założenia ogrodowego w Kamieńcu można znaleźć w przewodnikach po Kotlinie Kłodzkiej oraz we wspominkowych artykułach przed – i powojennych tzw. „Heimatpresse”, natomiast w archiwum wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu znajduje się maszynopis studium założenia ogrodowo – parkowego w Kamieńcu autorstwa Danuty Jakimiak, która jako pierwsza z polskich badaczy podjęła ten temat. W roku 1859 rozpoczęto budowę potężnych tarasów. W pisemnym poleceniu dla Martiusa, datowanym w Kamieńcu dnia 24 września 1858 roku, księżniczka Marianna Orańska, inwestorka kamienieckiej rezydencji, wyznaczyła kwotę przewidzianą na roczne wydatki związane z budową tarasów: „ Do budowy górnego pałacu tutejszego zamku, która powinna być przeprowadzona według planów dyrektora generalnego Lenné przeznaczam tymczasowo sumę 4000 talarów na czas do 10 – tego lipca 1859 roku”. Budowa założenia ogrodowo – tarasowego ciągnęła się sześćdziesiąte lata. W liście do Martiusa, wysłanym z pałacu w Weißwasser dnia 23 listopada 1862 roku Marianna określa zakres prac na następne lata. W większej części terminowo wykonanych: „ Zamierzam przyśpieszyć budowę zamku, tarasu, budynku maszyn parowych, wodociągów oraz fontanny w Kamieńcu tak aby wyżej wymienione urządzenia i budowle były gotowe do jesieni 1865 roku. Na inwestycję przeznaczam sumę 160.000 talarów w ciągu sezonów 1863 – 64 i 1864-65/.../. Z tego listu wynika, że księżniczka oddaje upoważnienia inwestora w prowadzeniu robót przy rezydencji kamienieckiej dwudziestopięcioletniemu wówczas synowi Albrechtowi: „ Przekazuję kierownictwo prac mojemu dotychczasowemu dyrektorowi budowy i szkice według zarządzeń mojego syna, Księcia Albrechta K.H. W związku z powyższym zezwalam na samodzielne prowadzenie robót mojemu dyrektorowi budowy bez ingerencji innych osób”.
Nie wiadomo, w jakim zakresie młody książę Albrecht wziął bezpośredni udział w projektowaniu założeń tarasowo- ogrodowych kamienieckiej rezydencji. Wiemy jedynie od Grudmanna, który opierając się na dziennikach Martiusa wspomina o pomyśle księcia zmiany części terenu na tyłach pałacu, służącego dotychczas jako kamieniołom, w skalną grotę mającą stanowić przejście od regularnego założenia ogrodowego do krajobrazowego parku. Od tej koncepcji później odstąpiono, pozostając przy pomyśle Lennégo, który zaprojektował do dzisiaj częściowo istniejące regularne założenie, wzniesione w roku 1867 razem z marmurową studnią pomiędzy pałacem a stajnią. W roku 1868 zakończono układanie przewodów wodociągowych do poszczególnych fontann, a położenie 8 maja 1872 roku kamienia węgielnego pod kolumną mającą dźwigać rzeźbę Bogini Zwycięstwa należy uznać za zakończenie prac przy założeniu tarasowo – ogrodowym w Kamieńcu. Założenia ogrodowo – tarasowe w Kamieńcu zbudowano na osi północy – wschód południowy – zachód bezpośrednio przy zamku. W stronę doliny ogród opada kamiennymi tarasami o murach oporowych ozdobionych półokrągłymi ryzalitami i ostrołukowymi niszami, nawiązującymi fakturą i kolorem do murów pałacu. Prostokątny taras założony bezpośrednio przed pałacem mieścił pośrodku okrągłą sadzawkę z fontanną, która znajdowała swój odpowiednik w najniższym, okrągłym tarasie. Pomiędzy krańcowymi trasami umieszczono cztery dalsze, prostokątne, ozdobione półkolistymi i okrągłymi fontannami. Dwa najwyższe tarasy flankowane były przez pergole wznoszące się na kamiennych, czworobocznych filarach. Tarasy połączono, jak podają autorzy opisów Kamieńca, schodami o 174 stopniach „ Każdy taras oferuje nowe obrazy, nowe kwietniki i trawniki, nowe podcienia i sadzawki, w których figurki boginek tryskają wodą w promieniach słońca zachęcając nas do zabaw w kolorach tęczy”.
Założenia ogrodowe od strony góry, na tyłach pałacu, rozplanowane na rzucie zbliżonym do półkola, oddzielone zostało od krajobrazowego parku tunelem grabowym, dziś ledwo czytelnym w koronach drzew. Głównym komponentem tego założenia jest prostokątny basen z półkolistym i kwadratowym aneksem otoczony pięcioma okrągłymi fontannami. Basen ten zamyka od północnego – wschodu grota o ostrołukowych arkadach wspartych zdwojonymi kolumnami. Ogród ozdobiony był rzeźbami, marmurowymi ławkami oraz balustradami odkuwanymi z białego marmuru, identycznymi z balustradami tarasu nad podjazdem do pałacu, jak również żeliwnymi balustradami otaczającymi północno – wschodnią cześć ogrodu. W niszach drugiego tarasu, licząc od największego, umieszczone były rzeźby nagich, brodatych personifikacji Renu i Dunaju, a dwie fontanny ozdobione były brązowymi rzeźbami chłopców w otoczeniu zwierząt domowych. W grocie od strony parkowej elewacji pałacu ustawiona była marmurowa rzeźba Perseusza, a ponad grotą na jednostromowej kolumnie ustawiono posag Bogini Zwycięstwa dłuta Raucha, będący odlewem rzeźby znajdującej się w parku cesarskiej rezydencji w Babelsbergu, mający upamiętnić wojnę francusko – pruską w latach 1870 – 1871.
Wszystkie rzeźby zostały albo wywiezione z Kamieńca, albo rozbite, jak np. rzeźba Perseusza, której spory fragment znajdował się jeszcze w roku 1974 na dnie basenu za pałacem. Podobny los spotkał również cześć marmurowych balustrad. Ale pomimo tych zniszczeń, założenia ogrodowo – tarasowe w Kamieńcu będące wspólnym dziełem Lenné, ucznia Schinkla, Martiusa oraz księcia Albrechta są jeszcze dzisiaj czytelne i możliwe do zrekonstruowania.
Wykorzystano za zgodą autora z archiwum Katalogu „ Ślady niemieckiej i polskiej historii” 1996. Autor: Krystian Matuszczyk
JERNUSZ SALEIB
Wszelkie prawa zastrzeżone
www.garazowe.poznan-bramy
