Starsza, historyczna nazwa wsi, Sosnova, była nazwą słowiańską o charakterze topograficznym i świadczyła, iż okolice wsi porośnięte było lasem sosnowym. Druga natomiast nazwa miejscowości villa Wolvrami powstała po lokacji jej na prawie niemieckim i miała już charakter patronimiczny. Utworzona została od niemieckiego imienia Wolfram, być może od imienia locatora, zasadźcy i otrzymała charakterystyczną końcówkę -dorf. Obecna nazwa miejscowości , Sosnowa, nawiązuje do lokalnej tradycji.
Słowiańską genezę miała także nazwa Rogowa, dawniej małej wsi, a w XIX w. kolonii Sosnowej. Klemenz przypuszczał, iż najstarsza, historyczna nazwa osady Rogouzca została utworzona od słowiańskiego słowa rogoz, oznaczającego sitowie. Później zniekształcona została w wersję Rogau.
Historia wsi, parafii i kościoła oraz dóbr
Dzieje wsi
1210 — Pierwsza wzmianka o Sosnowej, z której dziesięciny nadano klasztorowi kanoników regularnych w Kamieńcu.
1216 — Sosnowa została podarowana kanonikom przez komesa Jaracha.
Przed 1251 — Wieś znalazła się w rękach synów tego komesa, którzy w 1251 r. oddali ją kamienieckim cystersom, następcom kanoników regularnych.
1260 — Według komentatora treści dokumentu czynsze z Sosnowej miały od dawna należeć do kościoła Św. Mikołaja w Otmuchowie.
1287 — Sosnowa była już wsią parafialną.
1302–1344 — Wzmiankowano po raz pierwszy sołtysa, co świadczy, iż Sosnowa funkcjonowała na prawie niemieckim. Sołtysami byli m.in. Nicolaus (1302), Martinus (1307), kmieć ze Śremu (1307) oraz Henricus (1344). Z posiadanym przez nich sołectwem związane były przywileje. Należała do niego gospoda, jatka mięsna, kierat i młyn, a ponadto część wsi z poddanymi. Sołtys też miał własnego szewca.
1340 — Sosnowa określona została jako górska wieś z dużymi łanami.
1428 — Według lokalnej tradycji w czasie wojen husyckich miała miejsce koło Sosnowej bitwa pomiędzy Ślązakami a Czechami-husytami. Poległych pogrzebano koło wsi, a na miejscu pochówku wzniesiono kapliczkę. Nową zbudowano na jej miejscu w 1800 r.
1645 — W czasie wojny trzydziestoletniej wieś została opuszczona (patrz — tabela).
1765–1785 — Sosnowa była średniej wielkości rolniczo-rzemieślniczą wsią z licznymi gospodarstwami kmiecymi.
1810–ok. 1850— Po sekularyzacji zakonu cystersów, wieś przestała być własnością klasztorną i w r. 1811 lub 1812 weszła w skład posiadłości królowej niderlandzkiej, a później — jej spadkobierców (patrz: dzieje dóbr).
Ok. 1850–1937 — Następnie po związanej z uwłaszczeniem regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych na wsi i po wydaniu ordynacji powiatowej w 1872 r. Sosnowa stała się samodzielną gminą wiejską podległą bezpośrednio administracji państwowej. W związku z tym została wyłączona z jej majętności (z wyjątkiem sołectwa) z dóbr książąt von Preussen. W 4 ćw. XIX w. Sławęcin, ze średniej wielkości areałem gruntów powoli wyludniał się.
ok. 1886–1930 — Istniało we wsi dziedziczne sołectwo (nr 15) należące do książąt von Preussen. Posiadłość ta miała powierzchnię 135 ha, a w 1898 były jeszcze powiększona o dobra kmiece.
1945–2003 — Sławęcin został zasiedlony i nie wykazuje oznak większego wyludniania się.
Parafialna przynależność wsi
1287 — Istniała już parafia w Sosnowej.
Przed 1317 — Niekiedy nie bywało proboszczów we wsi, w związku z czym Sosnową przyłączono do nowej parafii w Śremie.
1317 — Gdy Śrem podupadł, a w Sosnowej nadal nie było plebana przyłączono wieś do parafii w sąsiedniej Płonicy (z kościołem rektoralnym), również należącej do kamienieckich cystersów.
1400 — Sosnowa znajdowała się w archiprezbiteriacie niemczańskim i ponownie była siedzibę parafii.
1666 — Należący do kamienieckiego konwentu kościół w Sosnowej miał status kościoła parafialnego, ale nie było we wsi plebanii.
ok. 1830–1927 — Sosnowa należała do parafii w Topoli.
1927–1929 — Wieś przyłączono do parafii w Kamieńcu.
1945–2003 — Sosnowa nadal pozostaje w ramach kamienieckiej parafii, a kościół filialny zachował dawne wezwanie Św. Maternusa.
Ewangelicy w Sosnowej
1929–1945 — W Sosnowej ewangelicy stanowili ok. 1/10 liczby ludności wsi. Należeli do parafii w Kamieńcu.
Dzieje dóbr
1216 — Sosnowa została podarowana kanonikom regularnym z Kamieńca przez komesa Jaracha.
Przed 1251 — Wieś znalazła się w rękach krewnych komesa Jaracha
1251 — Książę śląski Henryk III poświadczył, że komes Moyko i jego bracia, komes Iawor oraz komes Dirizlaus, synowie Moycha zrezygnowali z Sosnowej, i oddali ją kamienieckim cystersom, następcom kanoników regularnych.
1307 — Jakieś dobra we wsi należały do rycerza Andreasa von Moccrokinsten.
1312 — Konwent kupił sołectwo w Sosnowej.
1316 — Cystersi otrzymywali dziesięciny ze wsi.
1317 — Posiadłości w Sosnowej miał rycerz Andreas z Płonicy, który oddał je kamienieckiemu konwentowi.
1330–1351 — Cystersi systematycznie uzyskiwali prawa we wsi, uwalniali się od powinności wobec księcia oraz uzyskiwali nowe wpływy. I tak w 1330 r. książę śląski Bolko II uwolnił konwent od obowiązku wystawiania konnych między innymi z Sosnowej. Następnie w r. 1339 ten sam książę nadał cystersom przywileje dotyczące sołectwa w Sosnowej oraz młynów m.in. w Rogowie. W rok później, w r. 1340 zostali zwolnieni przez księcia z podatków z 5 wsi, w tym z Sosnowej. I w końcu w 1351 r. konwent nabył od Rüdigera de Hugewicz, starosty ząbkowickiego, krajowe podatki z klasztornych wsi, m.in. z Sosnowej. Cystersi kupili też prawa książęce w Sosnowej.
1811(1812) — Po sekularyzacji dóbr klasztornych Sosnowa przeszła, wraz z 31 innymi, dawnymi wsiami klasztornymi w ręce królowej niderlandzkiej Frideriki Louisy Wilhelminy, księżniczki z rodu Hohenzollernów.
1838 — Sosnową otrzymała córka królowej Frideriki Louisy Wilhelminy — Marianna († 1883), która wyszła za mąż za swego kuzyna, księcia Albrechta von Preussen (por. omówienie dóbr książęcych w rozdziale poświęconym Kamieńcowi).
Ok. 1850–1872 — Po przekształceniu Sosnowej w nową, samodzielną gminę wiejską, został on wyłączony z kamienieckich dóbr książąt von Preussen. Zachowali oni we wsi (do 1930 r.) tylko wspomniane powyżej dziedziczne sołectwo (nr 15).
Młyn, folwark, ośrodek wypoczynkowy w Rogowie i osada Rogów (Rogau)
1260–1316 — W dokumentach kamienieckiego konwentu występowała miejscowość Rogousca, z której otrzymywał on dziesięciny. Była ona przez niektórych niemieckich historyków identyfikowana z Rogowem koło Kamieńca, a przez innych — z Rogowem koło Grodkowa.
1339 — Pierwsza niepodważalna wzmianka o Rogowie, o książęcym młynie, który później stał się własnością kamienieckich cystersów. Wówczas, w 1339 r. książę ziębicki Bolko nadał im przywileje dotyczące m.in. młyna w Rogowie koło Sosnowej.
1445–1465 — Na terenie Rogowa znajdował się folwark, który należał wówczas do Antona z Ożar. Z kolei w 1465 r. właścicielami folwarku byli cystersi, którzy Hannusowi Tonelnowi z Ożarowa sprzedali dwie folwarczne działki rolne (Ackerstücke).
1615 — Konwent nadal posiadał dobra w Rogowie.
1765 — Rogów był administracyjnie (w obrębie dóbr klasztornych) powiązany z Sosnową.
1810 — Po sekularyzacji zakonu cystersów ich posiadłości przestały być własnością klasztorną.
1811–ok. 1850 — Osada z folwarkiem weszła w skład dóbr księżny Orańskiej, a od 1838 stała się własnością jej córki, księżny Marianny. Po związanej z uwłaszczeniem regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych na wsi i po usamodzielnieniu się Sosnowej jako gminy wiejskiej osadę przy rogowskim folwarku wyłączono z dóbr książąt von Preussen. Zachowali oni tylko folwark.
1830–1945 — Rogów znajdował się na terytorium Sosnowej i był traktowany jako kolonia tej wsi. W 1830 r. określony został jako wioseczka.
1886–1941 — Nadal istniał folwark Rogów i należał do książąt von Preussen. Jednak w latach ok. 1930–1937 nie był użytkowany gospodarczo, gdyż znajdujące się na jego terenie budynki mieszkalne służyły w 1930 r. jako świetlica (Freizeitheim). Ośrodkiem tym administrował Ewangelicki Związek Śląskiej Młodzieży ˚eńskiej (Evangelische Verband der weiblichen Jugend Schlesiens). Natomiast w 1937 r. zabudowania folwarku wykorzystywane były jako dom wypoczynkowy dla dzieci (Kindererholungsheim). W 1941 r. Rogów zamieszkiwały 23 osoby.
1945–2003 — Osadę i dawny folwark zasiedlono.
Układ przestrzenny Sosnowej
Sosnowa znajduje się na południe od Kamieńca, przy drodze z Kamieńca do Złotego Stoku. Położona jest na terenie pomiędzy Pradoliną Nysy i Przedgórzem Paczkowskim.
Ok. poł. XVIII w. wieś miała taki zasięg jak obecnie i była średniej wielkości ulicówką z kościołem, folwarkiem sołeckim i zwartym siedliskiem. Przez wieś i dalej przez Płonicę prowadziła jedna odnoga drogi z Kamieńca do Złotego Stoku. Druga odnoga tej drogi przebiegająca na wschód od wsi, stanowi odcinek obecnej szosy do Złotego Stoku.
Około 1824 r. podobnie jak w Starczowie i Doboszowicach główna wiejska droga miała we wsi przebieg nieregularny, łącząc się z fragmentami nawsia, rozwidlając się i łącząc z licznymi drogami dojazdowymi do gospodarstw. Ponadto na zachód od Sosnowej, na jej gruntach i na południowy zachód od Rogowa znajdował się zespół trzech dużych stawów zasilanych przez Mąkolnicę. Zostały one osuszone przed r. 1870.
W 4 ćw. XIX w. zachowały się historyczny układ przestrzenny wsi, rozkład okazalszej zabudowy oraz stare podziały gruntów, których ponad połowa należała do sołtysa i sześciu najbogatszych kmieci. Przez Sosnową przebiegał dwustronnie obsadzony odcinek szosy z Kamieńca do Złotego Stoku.
Obecnie nadal jest czytelny historyczny, ruralistyczny układ wsi, z tym, że siedlisko zostało ograniczone do działek budowlanych. Zanikł też w znacznym stopniu układ rozłogów.
Zabudowa wsi i założenia na jej terenie
Kościół filialny p.w. Św. Maternusa
W istniejącym dziś kościele w Sosnowej Lutsch odnotował istnienie dwóch dzwonów z datami 1497 i 1502. Sugerowałoby to, możliwość istnienia kościoła już u schyłku XV w., gdyby dzwony te były z nim związane.
Taki skromny kościół, bezwieżowy, z wyodrębnionym prezbiterium, i z krótką nawą z sygnaturką, pochodził najpóźniej z XVI w. i wzniesiony zapewne przy współudziale kamienieckich cystersów reprezentował najprostszy i najskromniejszy typ wiejskiej świątyni, podobnie jak stare kościoły w Pomianowie Górnym, Topoli, czy Ożarach. Z jego opisu wynika, że około 1666 r. miał prezbiterium nakryte polichromowanym sklepieniem, a nawę — stropem ze „starożytną” polichromią (antiquis picturis). Sklepiona była również zakrystia. Odnotowano także istnienie ceramicznego pokrycia dachu i wyremontowanej, ceglanej posadzki. Kościół ten rysowany przez Wernera ok. poł. XVIII w.
W 1799 r. został wyburzony i na jego miejscu zbudowano nowy barokowy kościół. Projektował go i budował Thaddeus Gross, krewny i uczeń J. Kauffmanna, autora projektu kościoła w Byczeniu. Wzniósł go w r. 1799 jako niewielką budowlę wieżową, w stylu późnego baroku, z nawą zamkniętą trapezowym w rzucie prezbiterium. Grossen nawiązał zresztą do form byczeńskiej świątyni. Wnętrze kościoła nakrył m.in. sklepieniem żaglastym. Elewacje rozczłonkowane zostały podziałem ramowym, a wieża — siecią podziałów. Front kościoła ożywiono wolutowymi szczytami. Pod względem ogólnej koncepcji kościół ten przypominał przebudowany przed poł. XVIII w. kościół w Starczowie rysowany przez Wernera. Był dziełem dobrej klasy, choć ustępował pod względem myśli architektonicznej kościołom w Byczeniu i Topoli.
W końcu XVIII w. zachowano stary, kamienny mur cmentarny ujmujący owalny w zarysie cmentarz i zbudowano tylko nowy, późnobarokowy front małego budynku bramnego, zwieńczony manierycznym, wolutowym szczytem. Pozostałe ściany budynku bramnego były bezstylowe, tynkowane z podziałem ramowym podkreślającym ich zarys. Szczyt budynku od strony kościoła odeskowano, tak jak szczyty wiejskich domów. Na przykościelnym cmentarzu obecnie zamkniętym zachowały się pozostałości starych nagrobków. Najstarszy z nich, odnotowany w 1994 r. pochodził z r. 1863.
Folwark sołecki, nr 14–15
Był to największy we wsi zespół mieszkalno-gospodarczy, z okazałymi budynkami, należący do dóbr książąt von Preussen. Obecna zabudowa powstała w latach ok. 1870–1881, zapewne z wykorzystaniem starych murów, i reprezentowana jest przez stypizowany dom z dość bogatym wystrojem elewacji przebudowany w r. 1906 oraz przez oborę z 1881 r. — przykład okazalszego budownictwa folwarcznego. Obora ta rozplanowana jak dworski, trójnawowy budynek hodowlany i sklepiona otrzymała interesującą formę architektoniczną. Zaprojektowana została w stylu historyzmu, w nawiązaniu do neoklasycyzmu 1 ćw. XIX w., co wyraziło się w formach małych szczytów nawiązujących do zarysu okien powiekowych.
Inną jeszcze genezę mają zdwojone okna w kamiennych obramieniach kształtowane w nawiązaniu do renesansu, organizujące elewacje budynku od strony ulicy. Tak prezentująca się obora została zbudowana zapewne według projektu (może typowego), ale wykonanego przez dobrego architekta lub budowniczego, zatrudnionego przez książąt von Preussen.
Zabudowa wsi
Około poł. XVIII w. siedlisko wsi wypełniały zagrody o różnych układach. Dokładniejszy obraz zabudowy wsi oddano jednak dopiero na mapach z lat 1824 i 1870. Wynika z nich, że najokazalsze zagrody w czworobok, z sołecką włącznie, znajdowały się w północnej i zachodniej części siedliska. Ich układ uległ obecnie pewnemu zatarciu ze względu na wyburzenie części budynków.
Obecna mieszkalno-gospodarcza zabudowa miejscowości wzniesiona została w 1 poł. XIX w. i radykalnie przekształcona w 2 poł. tego stulecia. Z tego pierwszego okresu zachowało się kilka dwukondygnacjowych budynków z dachami naczółkowymi, domy nr 10, 13, 46 i 59 (przed remontem), pochodzące z lat 30. XIX w. Ich elewacje rozczłonkowywano narożnymi lizenami i gzymsami, a szczyty wypełniano różnymi układami okien, najczęściej termalych. W 2 poł. XIX w. wznoszono już głównie budynki z dachami dwuspadowymi oraz uproszczonym neoklasycystycznym wystrojem elewacji nawiązującym do neoklasycyzmu szkoły berlińskiej. Tak budowano zarówno okazałe domy w dużych zagrodach, jak i pojedyncze, skromne budynki mieszkalno-gospodarcze. Architektura 1 poł. XX w. znalazła wyraz jedynie w ujęciu domu nr 29, wzniesionego w 1922 r. i nawiązującego do budownictwa 1 poł. XIX stulecia.
Sosnowa-Rogów
Około 1750 r. przy cieku wodnym, dopływie Nysy znajdował się młyn (na miejscu obecnej zagrody nr 2) otoczony małą osadą o zwartym siedlisku, wypełnionym pojedynczymi, różnie sytuowanymi budynkami. Następnie, ok. 1824 r. zabudowa osady częściowo zanikła lub została przekształcona. Istniała zagroda młyńska (nr 2) oraz leżąca na przeciwko zagroda nr 1. Najpóźniej, już w 2 poł. XIX w. powstał mały zespół mieszkalno-gospodarczy nr 3.
Z obecnej zabudowy Rogowa wyróżnia się zagroda nr 2, dawna zagroda młyńska, przebudowana przed 1824 r. Wydaje się, iż w XIX w. młyn zlikwidowano, a samą zagrodę przekształcono na folwark (należący do dóbr książąt von Preussen. Obecna jego zabudowa, dom mieszkalny oraz sąsiedni, zachodni budynek gospodarczy uformowane zostały ostatecznie około 1860 r., być może z wykorzystaniem starych murów, może jeszcze z XVIII w.? Duży budynek mieszkalny otrzymał okazały wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu, podobnie jak kmiece domy.
Pozostała, złożona z dwóch zagród zabudowa kolonii jest już skromniejsza. Na jej tle wyróżnia się dom nr 1 z murowanym przyziemiem i piętrem o konstrukcji szkieletowej, typowym dla XVII i XVIII w. Dom ten jest jednym z nielicznych już przykładów tego rodzaju tradycyjnego budownictwa wiejskiego w gminie, i — najlepiej zachowanym.
Wykorzystano za zgodą autora z archiwum Regionalnego Ośrodka Badań
i Dokumentacji we Wrocławiu
( 16 GRUDNIA 2003 ROKU )
JERNUSZ SALEIB
Wszelkie prawa zastrzeżone
www.garazowe.poznan-bramy
